O‘zing yaxshi ko‘rganni boshqalarga ham ravo ko‘r, chin musulmon bo‘lasan…
Mo‘min kishi hayoti davomida doim yaxshilikni izlaydi. Yaxshilikka yetaklovchi yo‘llarni axtaradi. Chunki yaxshilik bandani jannatga olib borishi Qur’oni karim oyatlari va hadisi shariflarda juda ko‘p bora ta’kidlangan. Zero, Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Sizlardan birortangiz o‘zi yaxshi ko‘rgan narsasini birodariga ravo ko‘rmaguncha mo‘min bo‘la olmaydi”, deganlar. Bu hadis sharhida ulamolar “mo‘min bo‘la olmaydi” jumlasini “chinakam mo‘min bo‘la olmaydi”, deb sharhlaganlar. Bundan kishi imon keltirishining o‘zi yetarli bo‘lmasligi, balki imon kuchli va mustahkam bo‘lishi uchun bir qancha sifatlar sohibi bo‘lishi lozimligi anglashiladi. Bu sifatlarning barchasi yaxshi bo‘lganidan biz ularni yaxshilik deyishga o‘rganganmiz. Inson o‘ziga ravo ko‘rgan narsani o‘zgaga ham ravo ko‘rishi bu go‘zal sifatlar orasida eng muhimlaridan deyilsa, mubolag‘a bo‘lmaydi.
Insonning go‘zal hayot kechirishi faqat o‘zigagina bog‘liq bo‘lib qolmay, balki buning uchun jamiyatni tashkil qiluvchi kishilarning bir-birlari bilan o‘zaro aloqalari va munosabatlari yaxshi va mustahkam bo‘lishi kerak. Islom dini insonlarni dunyo va oxiratda farovon yashashi garovi bo‘l¬gan narsalarga chorlaydi va targ‘ib qiladi. Kishi ushbu hikmatni teran anglab yetsa, Payg‘ambarimiz (sol¬lallohu alayhi va sallam)ning nima uchun kishi o‘ziga ravo ko‘rgan narsani o‘zgaga ham ravo ko‘rishi imonni mukammal qiluvchi xulqlardan sanaganlarini tushunib yetadi. Axir do‘stiga faqat bir yaxshiliknigina emas, balki o‘zi uchun yaxshi ko‘rgan narsani ravo ko‘rmoqda. Zero, kishi o‘zi yaxshi ko‘rgan narsa odatda o‘zi uchun foydali, yoqimli va xayrli narsa bo‘ladi. Bu narsalarni o‘zgaga ham ravo ko‘rish, o‘zga shaxsning bu odamga nisbatan mehri va hurmatini oshiradi. O‘zaro aloqalar yaxshilanadi. Buning natijasida jamiyat mustahkam va farovon bo‘ladi. Bundan tashqa¬ri, o‘ziga ravo ko‘rgan yaxshiliklarni o‘zgaga ham ilingan odam, u do‘stiga yomonlik qilishi tugul, bu narsa uning aqliga ham sig‘maydi. Balki do‘stini yomonlik¬lardan saqlash, unga yaxshilik qilishdan ham avval turishini yaxshi tushunib yetgan bo‘ladi. Aslida ham o‘zi yomon ko‘rgan narsani birodariga ravo ko‘rmaslik ham go‘zal xulqlardan biri hisoblanadi. Qaysi jamiyatda bu kabi xislatlarga ega odamlar ko‘p bo‘lsa, ana shu jamiyat kuchli, qudratli va obod bo‘ladi.
Jamiyat birdamligi va yakdilligi asoslaridan bo‘lgan o‘zga odamga o‘zi uchun yaxshi ko‘rgan narsa¬ni ravo ko‘rish va bu xulqning mukammalligini ta’¬min¬laydigan boshqa go‘zal xulqlar borasida yana bir qancha hadislar rivoyat qilingan va shu mazmunda Qur’o¬ni karim oyatlari ham bor.
Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bunday deb marhamat qildilar: “Musulmonning musulmon birodari ustidagi haqi oltitadir. Ular: kishi birodariga yo‘liqsa, unga salom berishi, qachon uyiga chaqirsa, chaqirig‘iga labbay deyishi, qachon nasihat so‘rasa, unga nasihat qilishi, qachon aksa urib, so‘ng Allohga hamd aytsa, unga yaxshilik ti¬lashi, qachon bemor bo‘lsa, uni borib ko‘rishi va qachon vafot etsa, janozasida hozir bo‘lishi” (Imom Muslim rivoyati).
Mazkur hadisga nazar solsak, unda zikr qilingan narsalar aynan insonni o‘zga insonga qilgan odamgarchiligi, unga qilgan yaxshiliklari va jamiyat mustahkamligiga asos bo‘lgan narsalar sanalganligini ko‘rishimiz mumkin.
Bundan tashqari, birodariga yaxshilik qilgan inson unga kibr¬lanmaydi va o‘zini undan katta olmaydi. Zero, bir rivoyatda Rasu¬lulloh (sollallohu alayhi va sallam) insonning birodariga qilgan yaxshiliklaridan biri unga kamtarona munosabatda bo‘¬lib, kibr qilmaslik ekanligini aytganlar. Alloh taolo bunday deydi:
«Odamlardan (kibrlanib) yuzingni burishtirmagin va yerda kerilib yurmagin! Chunki Alloh kibrli, maqtanchoq kimsalarni suymas» (Luqmon, 18).
Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qili¬nadi. Pay¬g‘am¬barimiz (sollallohu alayhi va sallam) bunday dedilar: “Albat¬ta, Alloh sizlardan jo¬hiliyatning kibrini va ota-bobolar ila faxr¬lanishni ketkazgandir. Taqvodor mo‘min yoki badbaxt fojir bo‘¬lishi mumkin. Sizlar Odam (alayhissalom) bolalarisiz. Odam esa tuproqdandir. Kishilar qavmlari bilan faxrlanishlarini qo‘ysinlar. Ular jahannam ko‘miridan bir ko‘mir bo‘lishdan o‘zga emaslar. Bo‘l¬ma¬sa, ular Alloh uchun tumshug‘i ila go‘ng titadigan sassiq qo‘ng‘izdan ham pastroq bo‘lurlar”.
Ota-bobolar bilan faxrlanish tavozega to‘g‘ri kelmaydigan ishdir. Islomda kishini baholash uchun ikki mezon bor. Birinchisi – taqvodor mo‘min. Ikkinchisi – badbaxt fojir. Ota¬si u edi, bobosi bu edi, degan gaplar yo‘q.
Odamlar faxrlanib nima qiladilar?! Agar Alloh taolo istasa, ularni sassiq qo‘ng‘izdan ham past qi¬lib qo‘yishi mumkin. Shuning uchun bandalar tavozeni o‘zlariga lozim tutishlari kerak.
Iyoz ibn Ximor (roziyallohu anhu)dan rivoyat qi¬linadi. Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): «Alloh menga: “Tavozeli bo‘linglar. Toki birov birovga tajovuz qilmasin va birov birovdan faxr¬lanmasin”, dedi», dedilar.
Tavoze kishilar orasida, barcha jamiyatlarda tajovuz qilish va faxrlanish orqali sodir bo‘ladigan barcha noxushlik-larning oldini oladi. Ayni paytda bu narsa kishining birodariga qilgan yaxshiligining namunasidir.
O‘zini boshqalardan yuqori tutmaslik tavoze bo‘¬ladi. Banda¬ning Alloh taologa nisbatan tavoze qi¬lishi uning U Zotdan qo‘r¬qi¬shi, bo‘ysunishi demakdir.
Bandalar orasidagi tavoze esa, bir-birining haq gapini so‘zsiz qabul qilish, takliflariga ko‘nish bilan bo‘ladi. Tavoze har bir banda uchun ulug‘ ne’mat hisoblanadi.
Zero, hadisi shariflardan birida: “Kim Alloh uchun tavoze qilsa, albatta, Alloh uning martabasini yuqorilatmay qo‘ymas”, deyilgan.
Biz yuqorida aytgandek, kishi o‘ziga ravo ko‘rgan narsani o‘z¬ga¬ga ham ravo ko‘rishi faqatgina unga bi¬ror-bir narsani berish yoki nasib qilishini xoh¬lashi bilangina emas, balki o‘zi yomon ko‘rgan narsani unga ham ravo ko‘rmaslik, ayblarini berkitish, haq o‘rnida himoya qilish, doim yaxshilik bilan eslash va boshqa sifatlar bilan ham bo‘ladi. Hadisi shariflarda ana shunday kel¬gan ko‘rsatmalar bayon qilingan. Ulardan biri musulmon biro¬da¬rining ay¬bini berkitishdir.
Ibn Umar (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Musulmon musulmonning birodaridir. U unga zulm ham qilmaydi va tashlab ham qo‘ymaydi.
Kim o‘z birodarining hojatini chiqarsa, Alloh uning hoja¬ti¬ni chiqaradi. Kim bir musulmonni g‘amdan forig‘ qilsa, Alloh undan qiyomat kunining g‘amlaridan bir g‘amni forig‘ qiladi. Kim musulmonning aybini berkitsa, Alloh qiyomat kuni uning ay¬bi¬ni berkitadi”, dedilar».
Bu hadisi sharifda kishilarga zulm qilish ha¬romligini bayon etish bilan birga, bir qancha qi¬linishi zarur amallar va ularga beriladigan mukofotlar zikr qilingan.
Musulmonga zulm qilish haromdir. Musulmon odam boshqa bir musulmonga zulm qilsa, o‘z biroda¬riga zulm qilgan bo‘ladi. Zero, musulmon musulmonga nafaqat zulm qilmasligi, balki uni tashlab qo‘ymasligi lozim. U ba’zi bir sabablarga ko‘ra, zulmga uchraganda ham birodari undan zulmni ko‘tarish¬ga harakat qilishi kerak.
Musulmon kishi zulm bo‘lmagan chog‘da ham birovlarning hojatini chiqarishga harakat qiladi. Chunki uning e’tiqodi bo‘yicha birovlarning hojatini chiqargan odamning hojatini Alloh taoloning O‘zi chiqaradi.
Musulmon odam musulmon birodaridan turli g‘amlarni aritish uchun iloji boricha harakat qiladi. Chunki uning e’tiqodi bo‘yicha birovlarning g‘amini aritgan odamning g‘amini Alloh taoloning O‘zi aritadi.
Musulmon odam musulmon birodarining turli ayblarini berkitish uchun iloji boricha harakat qi¬ladi. Chunki uning e’tiqodi bo‘yicha bi¬rovlarning aybini berkitgan odamning aybini Alloh taoloning O‘zi berkitadi.
Uqba ibn Omir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Kim bir avratni ko‘rib, uni berkitsa, xuddi tirik ko‘milgan qizni qayta tiriltirgandek bo‘ladi”, dedilar».
Musulmon odamning aybini berkitish ana shunday ulug‘ ishlardandir. Bir musulmon ikkinchi musulmonning aybini fosh qilib, uni odamlar ichida sharmanda qilishi uni tiriklayin ko‘mib yuborish bilan barobardir. Bir musulmonning kishilar ichida sharmanda bo‘lishidan o‘lgani afzal. Shuning uchun ham o‘z biro¬da¬rining aybini berkitgan odam, uni o‘limdan saqlab qolgan bi¬lan barobar bo‘ladi.
Muoz ibn Anas Juhaniy (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Kim bir mo‘minni munofiqdan himoya qilsa, Alloh qiyomat kuni bir farishtani yuborib, uning go‘shtini jahannam o‘tidan himoya qiladi. Kim bir musulmonni sharmanda qilish uchun ayblasa, Alloh uni jahannam ko‘prigi ustida to u gapidan qaytguncha ushlab turadi”, dedilar».
Bir odam mo‘min kishini g‘iybat qilib, obro‘sini to‘kayotgan bo‘lsa, uni eshitib turgan kishilar ichi¬dan mazkur mo‘minni himoya qilgan odam katta ajrga ega bo‘ladi. Mo‘min kishining obro‘sini himoya qilgani qiyomatda unga katta baxt bo‘lib qaytadi. Alloh tao¬lo uni do‘zaxdan himoya qiladi. Shuning uchun ham mo‘minlar bir-birlarini munofiqlarning g‘iybat va bo‘htonlaridan himoya qilishlari zarurdir. Aksincha, bu dunyo¬da mo‘min-musulmonni ayblash bi¬lan mashg‘ul bo‘lgan odam qiyomatda xijolatda qo¬la¬di. Mahsharga to‘planganlar huzurida qilgan nobakorligi jazosi o‘laroq, jahannam ko‘prigidan o‘ta olmay to‘xtab qoladi. Shu sabab mo‘min banda zinhor o‘z birodarini ayblashga o‘tmasligi kerak.
Jobir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Qay bir odam bir musulmon kishini uni behurmat qili¬nayotgan va obro‘si to‘kilayotgan joyda himoyasiz qoldirsa, Alloh ham uni U Zotning himoyasini istab turgan joyida himoyasiz qoldiradi. Qay bir odam bir musulmon kishini behurmat qilinayotgan va ob¬ro‘si to‘kilayotgan joyda himoya qilsa, Alloh ham uni U Zotning himoyasini istab turgan joyida himoya qi¬ladi”, dedilar».
Binobarin, musulmon kishi o‘z birodarini hech ham beobro‘ va behurmat qilinishiga yo‘l qo‘ymasligi lozim. Ana shunday holat paydo bo‘lsa, darhol uni himoya qilishi shart. Ana shundagina u qiyomat kuni Alloh taoloning himoyasidan bahramand bo‘lishi mumkin.
Abu Dardo (roziyallohu anhu)dan rivoyat qili¬na¬di: «Ra¬sulul¬loh (sollallohu alayhi va sallam): “Kim o‘z birodarining obro‘sini himoya qilsa, Alloh qiyomat kuni uning yuzini do‘zaxdan himoya qiladi”, dedilar».
Darhaqiqat, musulmonlar bir-birlarini yomonlarning g‘iy¬bat va bo‘htonlaridan saqlashlari, himoya qilishlari lozimdir. Agar bu ish qilinmasa, jamiyat ig‘vo, bo‘hton bilan to‘ladi. Bu bilan jamiyat a’zolari orasida o‘zaro adovat avj oladi. Asta-sekin bunday jamiyat tanazzulga yuz tutadi.
Hadisi shariflarda kelgan ko‘rsatmalardan biri: musulmon birodariga mehr-muruvvatda bo‘lish.
No‘’mon ibn Bashir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bunday marhamat qildilar: “Mo‘minlarning o‘zaro do‘stliklari, rahm qilishlari va mehr ko‘rsa¬tishlari xuddi bir jasadga o‘xshaydi. Undagi bir a’zo xasta bo‘lsa, jasadning qolgani unga qo‘shilib be¬dor bo‘ladi va isitmalaydi”».
Bundan har bir mo‘min o‘zining barcha do‘stlari uchun dardkash bo‘lishi lozimligi tushuniladi. Shuning uchun dardu alamda, turli qiyinchilikda qolgan mo‘minga rahm-shafqat ko‘rsatish, uning dardini yengil qilish uchun chora izlash boshqa mo‘minlarning burchidir.
Bu ma’noni keyingi hadisi sharif o‘ziga xos ravishda sharh¬laydi. «Rasululloh (sollallohu alay¬hi va sallam): “Mo‘-minlar bir tanaga o‘xshaydilar: uning ko‘zi og‘risa, borlig‘i og‘riydi, bo¬shi og‘risa, bor¬lig‘i og‘riydi”, dedilar».
Bir tanada biror a’zo xastalanib qolsa, tananing barcha a’zo¬lari u bilan qo‘shilib azob chekadi. Misol uchun, ushbu hadisi sharifda zikri kelgan ko‘z¬ni olsak, ko‘zi og‘rigan odamning faqat ko‘zigina azob chekmaydi, balki butun vujudi dard chekadi. Shuningdek, bosh og‘risa ham, tish og‘risa ham, hattoki tirnoq og‘risa ham, shunday bo‘ladi.
Jamiyat ham xuddi bir tana kabi. Uning biror a’zosiga sal¬gina ozor yetsa, qolgan barcha a’zolari u bilan birga dard chekishi lozim. Kishilar orasidagi mehr-oqibat, o‘zaro hamdardlik ana shu saviyada bo‘lishi chin musulmonlik belgisidir.
Hadisi shariflarda kelgan ko‘rsatmalardan yana biri: musulmon kishiga yo‘liqqanda salom berish. Alloh taolo ay¬tadi:
«Qachonki sizga biror salomlashish (iborasi) bilan salom berilsa, sizlar undan ko‘ra chiroyliroq qilib alik o-lingiz yoki o‘sha (ibora)ni qaytaringiz. Albatta, Alloh har bir narsani hisobga oluvchi Zotdir» (Niso, 86).
Jobir ibn Abdulloh (roziyallohu anhu)dan rivoyat qi¬linadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Avval salom, keyin kalom”, dedilar».
Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qili¬nadi: «Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Jonim qo‘lida bo‘lgan Zotga qa¬samki, mo‘min bo‘lmagu¬ningizcha jannatga kirmay¬sizlar. O‘za¬ro muhabbat qil¬maguningizcha mo‘min bo‘lmaysiz¬lar. O‘rtangizda mu¬habbat uyg‘otadigan bir ishni ko‘rsataymi? Ora¬n¬giz¬da salom¬ni keng yoying!” dedilar».
Hadisi shariflarda kelgan ko‘rsatmalardan yana biri: musulmon kishining aybini ko‘rsa, to‘g‘ri yo‘l bilan tushunti¬rib, nasi¬hat qilish.
Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Mo‘min mo‘¬minning oynasidir. Mo‘min mo‘minning birodaridir. Uning zoye bo‘lgan narsasini topib beradi va uni ortidan berkitib turadi”, dedilar.
Ushbu hadisi sharifga amal qilingandagina mo‘¬minlar katta yutuqlarga erishishlari mumkin. Bu hadisi sharifga amal qilmay turib yoki uning tes¬karisini qilib, biror yaxshilikni kutish mumkin emas.
Oyna har bir kishining aybini berkitishga xizmat qiladi. U o‘zi bilan muomalada bo‘lgan kishiga indamasa-da, aybini ko‘r¬satib turaveradi. Oynaga qaragan kishi boshqalar oldida uyatga qolmaslik uchun ham uning yordamida o‘zini o‘nglab oladi.
Mo‘minlar ham bir-birlari uchun aybni tuzatish borasida xuddi oyna o‘rnidadirlar. Mo‘min odam o‘z birodarida biror aybni ko‘rsa, darhol boshqalar ko‘rmay turib, o‘sha aybni tuzatishga harakat qiladi. Ikkinchi mo‘min ham bu gapni to‘g‘ri qabul qiladi va o‘z aybini tuzatishda yordam bergan birodariga rahmat aytib, uning haqiga yaxshi duolar qiladi.
Darhaqiqat, hadisda aytilganidek, mo‘min mo‘¬minga xuddi shunday munosabatda bo‘lishi lozim. U o‘z birodariga doimo yaxshilikni ravo ko‘radi. Agar uning biror narsasi yo‘qolib qolsa, o‘sha narsani topib berishga harakat qiladi. Agar o‘z birodarining yo‘q¬ligida biror aybi ochilib qolsa ham, o‘sha aybini berkitib, hi¬moya qiladi.
Boshqa bir hadisda Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bunday deganlar: “Albatta, sizning har biringiz o‘z birodarining oynasidir. Agar unda kirni ko‘rsa, artib qo‘ysin”.
Agar birodarining aybini ko‘rib turib, uni aytmasa, ya’ni xatolarini to‘g‘rilamasa, uning biro¬darligidan hech qanday asar qolmaydi.
Ushbu hadisda mo‘min banda uchun juda zarur na¬sihatlar bor. Chunki hamma narsani ko‘rib turadigan ko‘z ham, hatto o‘zining ichidagi dog‘ini ko‘rol¬maydi. Yuzidagi bir dog‘ni ko‘rishi uchun oynaning oldiga borish kerak. Demak, har bir kishi doimo bir oynaga muhtoj bo‘ladi. Ya’ni har bir mo‘min o‘ziga o‘xshagan bir mo‘minning nasihatiga muhtoj bo‘ladi. Bu hadisda oyna bo‘lib turgan mo‘minga ham, oynaning qarshisida turgan mo‘min uchun ham nasihat bor. Bular qu¬yidagilar:
1. Oyna yaxshi shakllarni ham, yomonliklarni ham o‘zi¬day ko‘rsatadi, ya’ni mo‘minga yaxshiligini ham, xunuk ishlarini ham o‘sha zahoti aytadi.
2. Uni bo‘rttirib ko‘rsatmaydi. Yaxshiligini aytib juda maq¬tab ham yubormaydi, yomonligini ko‘rib, fojiaga ham aylantirib yubormaydi.
3. Agar oyna sizning aybingizni ko‘rsatib tursa, undan xafa bo‘lmaysiz, ya’ni uni sindirib tashlamaysiz. Chunki u ayb siz¬niki, oynaniki emas. Bir mo‘min birodaringiz sizga bor aybingiz¬ni aytdimi, endi undan xafa bo‘lmaysiz.
4. Aybingizni birovlarga ovoza bo‘l¬masdan oldin sizga oyna ko‘rsatib, uni ogohlan¬tir¬dimi, albatta, xursand bo‘lib, xayriyat, shu oynam bor ekan, bo‘lmasa, hammaning oldida sharmanda bo‘lar¬kanman deb, oynadan xursand bo‘lasiz. Aybingiz¬ni biro¬dar¬lik qilib faqat o‘zingizga aytib bergan mo‘¬min¬ning ham ko‘nglini ko‘tarib rozi qilasiz.
5. Oyna aybingizni aytib bo‘lgandan keyin boshqa birov oynaning oldiga kelsa, oldingi kishining aksini ko‘rsatib, uning aybini ko‘rsatib turmaydi. Mo‘min ham bir mo‘minning aybini o‘ziga aytdimi, endi boshqa birovga aytib yurmaydi.
6. Oynaning oldida tursangiz, u aybingizni jim turib ko‘rsatadi. Mo‘min kishi bir mo‘minning aybini aytayotgan¬da ham yolg‘iz o‘ziga, hammaga ovoza qilmasdan, hech kim yo‘q joyda sekin aytib qo‘yadi.
Hadisi shariflarda kelgan ko‘rsatmalardan yana biri: musulmon kishiga va’da bersa, uning ustidan chiqish.
Abdulloh ibn Abu Hamsa (roziyallohu anhu)dan rivoyat qili¬nadi: «Nabiy (sollallohu alayhi va sallam) bilan u zot payg‘ambar etib yuborilishlaridan oldin bir savdo ishi qil¬dim. Menda u zotning bir oz haqlari qoldi. Men uni turgan joylariga keltirib berishni va’da qildim. Ammo unutib qo‘ydim. Uch kundan keyin yodimga keldi. Kelsam, u zot joylarida turibdilar. Meni ko‘rib: “Ey yigit, meni mashaqqatga qo‘yding-ku, uch kundan buyon shu yerda intizor bo‘lib turibman”, dedilar».
Haqiqiy va’daga vafo qilish mana shunday bo‘¬ladi. Bir kishini bir joyda uch kun kutish va kuttirgan odam kelganda ham, uni haqoratlamasdan va sha’niga noloyiq so‘zlarni aytmasdan, fa¬qat ozgina e’tiroz bilan cheklanish hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) o‘zlari payg‘ambar bo‘lishlaridan oldin ham va’daga vafo qilishlari bilan nom chiqargan edilar. U zot (sollallohu alayhi va sallam) payg‘am¬bar bo‘lganlaridan keyin ham bu oliy axloq bilan nom taratdilar. U zot (sollallohu alayhi va sallam)ning sahobalari ham bu axloqqa sodiq qoldilar. Hozirgi musulmonlar ham bu axloqni unutmasliklari, egallashlari zarur.
Hadisi shariflarda kelgan ko‘rsatmalardan yana bi¬ri: musulmon birodarining yuziga tabassum qilishdir.
Jobir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Har bir yaxshilik sadaqadir. Birodaringni ochiq yuz bilan qarshi olishing ham, o‘z chelagingdan birodaringning idishiga suv quyib berishing ham yaxshilikdir”, dedilar».
Demak, bundan faqat hadisi shariflar matnida zikr kilingan narsalargina emas, balki har bir yaxshi ish ham katta savoblarga yetkazishi ma’lum bo‘ladi.
Yana o‘sha kishidan rivoyat qilinadi: «Nabiy (sol¬lallohu alayhi va sallam): “Birodaring yuziga tabassum qilmog‘ing sadaqadir. Amri ma’ruf, nah¬yi munkar qilmog‘ing sadaqadir. Adashgan yerida odamni yo‘llab qo‘ymog‘ing sadaqadir. Ko‘zi yaxshi ko‘rmay¬di¬gan kishiga bir narsani ko‘rsatib qo‘ymo¬g‘ing sadaqadir. Yo‘ldan toshni, tikanni va suyakni olib tashlashing sadaqadir. O‘zingning chelagingdan birodaringning chelagiga quyib bermog‘ing sadaqa-dir”, dedilar».
Sadaqa qilish qanchalar ulug‘ ish ekanini ham¬mamiz yaxshi bi¬lamiz. Kishilar Allohdan savob umidida mol-dunyo sarflab, sadaqa qiladilar.
“Sadaqa” so‘zi tasdiq ma’nosini bildiradi. Ya’ni, sa¬daqa qilgan odamning haqiqiy imon sohibi ekani tasdiqlanadi.
Ushbu hadisi sharifdan molu dunyo sarflamay ham, sadaqa qilgan kishining savobini va u erishgan darajalarga erishish mumkinligini tushunsak bo‘ladi. Kishi o‘zining husni xulqi ila sadaqa qilgan¬ning savobini olishi va o‘sha darajaga yetishi mumkin.
Ochiq yuzli bo‘lish husni xulqning bir shoxchasidir. Islomda kishilar orasidagi o‘zaro muomalalarga bu darajada e’tibor berilganligidan sada¬qa qilishdek ulug‘ ishning savobini olmoqchi bo‘lgan odam boshqa birovga tabassum qilishining o‘zi ham yetarli hisoblanmoqda. Bu hadisi sharifga amal qi¬lib yashagan jamiyatning qanday go‘zal jamiyat bo‘¬lishini tasavvur etish qiyin emas.
Inson birodarlarini yaxshilikka undab, yomonlikdan qaytarishi juda ulug‘ ishlardan. Ana shu ish go‘zal ish bo‘lib qolmay, yana sadaqa kabi savobga erishtiradi. Bir odamni biror yaxshi ishga targ‘ib qi¬lish ham katta savobga sazovor etadi. Bir odamni biror yomon ishdan qaytarib qolish ham ana shunday savobga haqli qiladi.
Kishilarning yo‘lida toshmi, tikanmi, suyakmi yoki shularga o‘xshash narsalar sochilib yotibdi. O‘sha narsalar yo‘lovchilarga xalaqit bermoqda, ularning ko‘nglini g‘ash qilmoqda. Ammo negadir ulardan birortasi o‘sha ozor beradigan narsalar¬ni yo‘ldan olib tashlashni xayoliga ham keltirmayapti. Chunki ular bu ishning katta savobligini bilishmaydi. Ular bunga o‘xshash ishlarni qilib, sadaqa qilganning savobini olish ru¬hida tarbiya topmaganlar. Shu asnoda husni xulqli bir odam paydo bo‘ldi-yu, yo‘lni tozalab qo‘ydi. O‘sha yo‘ldan o‘tuvchi har bir odamning qanchalar xursand bo‘lishini o‘ylab ko‘ring.
Bir kishi chelagini yoki idishini ko‘tarib olib, o‘ziga kerak suv yoki boshqa bir narsani izlab yuribdi. O‘sha onda u mazkur narsaga juda ham muh¬toj. O‘sha orzu qilingan narsadan ozgina bo‘lsa, uning hojati ravo bo‘ladi. Ammo odamlar uni ko‘r¬magandek, zorlanishini sezmagandek, beparvo o‘tib ketmoqdalar. Ba’zilari o‘sha arzimagan miqdordagi narsa uchun pul so‘ramoqdalar. Shu asnoda husni xulqli bir odam paydo bo‘ldi, o‘zining chelagidan birodarining chelagiga mazkur narsadan quyib berdi. Muhtoj odamning qanchalar xursand bo‘lishini o‘ylab ko‘ring.
Bu gaplardan keyin husni xulqli bo‘lishning o‘zi nima uchun sadaqa qilishga tenglashtirilishini tushunish qiyin emas.
Hadisi shariflarda kelgan ko‘rsatmalardan yana biri: musulmon birodariga husni xulq bilan muomala qilish.
Abu Dardo (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Qiyomat kuni mo‘minning mezonida husni xulqdan ko‘ra og‘irroq narsa bo‘lmaydi. Albatta, Alloh fahsh va chirkin so‘z aytuvchini yomon ko‘radi”, dedilar».
Bu hadisdan qiyomat kunida bandaning amallarini tortadigan adolat tarozusida yaxshi amallari og‘ir kelib, jannatga kirishni istagan odam husni xulqli bo‘lishi kerakligi, husni xulqli bo‘lmay, fahsh gap va ishlarni qiladigan, chirkin so‘z¬larni ko‘p aytadigan kishi bo‘lish esa, Alloh taoloning yomon ko‘rishiga sabab bo‘lishi uqtirilmoqda.
Oysha onamiz (roziyallohu anho)dan rivoyat qili¬nadi: «U zot: “Men Rasululloh (sollallohu alay¬hi va sallam)ning “Albatta, mo‘min o‘zining husni xulqi ila ro‘za tutuvchi va bedor bo‘luvchining darajasini topadi”, deganlarini eshitdim” dedilar».
Kunduzlarni ro‘za tutib, kechalarni uxlamay, tik turib namoz o‘qigan holida bedor o‘tkazadigan odam qanchalar oliy darajalarga erishishini hammamiz yaxshi bilamiz. Farzu vojib amallardan ke¬yin qilinadigan eng yaxshi amallar ana shunday bo‘ladi. Xuddi shuningdek, o‘ziga farzu vojib amallarni bajarib, yana nafl amallar bilan ortiqcha savob topaman, degan odam husni xulq bilan ham yuqori darajalarga erishishi mumkin.
Umuman, husni xulq bunga o‘xshash ulkan savoblar bilan birga, ko‘pgina yaxshiliklarga ham erishtirishi turgan gap. Husni xulqli odamni hamma yaxshi ko‘radi va hurmat qiladi. Undan hamma mamnun bo‘¬ladi. Husni xulqli kishi o‘zi yashab turgan jamiyatning ko‘rki bo‘ladi.
Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qi¬linadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)dan odamlarni ko‘proq jannatga kiritadigan narsa haqida so‘rashdi. U zot: “Allohga taqvo qilish va husni xulq”, dedilar. U zotdan yana odamlarni ko‘proq do‘zaxga kiritadigan narsa haqida so‘rashdi. U zot: “Og‘iz va farj”, dedilar».
Allohga taqvo qilish nima ekanligini va u bilan banda qan¬day oliy darajalarga yetishuvini hammamiz yaxshi bi¬lamiz. Banda husni xulqi bilan ham oliy darajalarga erishishi mumkin.
Allohga taqvo qilishga husni xulq ham qo‘shilsa, naqadar ulug‘ ish bo‘ladi. Zero, bu ikki narsa bir-biri bilan chambarchas bog‘langandir.
Banda og‘zidan chiqqan bir og‘iz so‘z orqali ulkan saodatga erishgani kabi, katta badbaxtlikka yo‘liqishi ham mumkin. Shuning uchun tilga ehtiyot bo‘lish kerak. Shuningdek, banda farjini haromdan tiymasa, do‘zax ahlidan bo‘lib qolishi mumkin. Bu borada ham o‘ta hushyor bo‘lmoq zarur.
Abu Zarr (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilina¬di: «Rasulul¬loh (sollallohu alayhi va sallam) menga: “Qayerda bo‘lsang ham, Allohga taqvo qil. Yomonlikka yaxshilikni ergashtir. Bu uni o‘chiradi. Odamlarga husni xulq ila muomala qil”, dedilar».
Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) bu hadisi shariflarida uchta zarur ishni lozim tutishni nasihat qilmoqdalar:
– Banda qaysi joyda bo‘lsa ham, qanday holda bo‘lsa ham, doimo Allohga taqvo qilishni tark etmasligi lozim.
– Banda bilmasdan biror yomonlik qilib qo‘ysa, darhol o‘sha yomonlikning ketidan yaxshilik qilib, mazkur yomonlikni o‘chirib yuborishi zarur.
– Mo‘min-musulmon banda barcha odamlar bilan husni xulq ila muomalada bo‘lmog‘i kerak.
Abdulloh ibn Amr (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi:
«Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Sizlarning yax¬shingiz husni xulqli bo‘lganingizdir”, dedilar».
Shuning uchun eng yaxshi musulmon bo‘layin degan kishi taqvoli, husni xulqli bo‘lishga harakat qilishi lozim.
Manbalar asosida: Karmana tumani “Jaloyir” jome masjidi imom-xatibi. A.Hakimov
Mo‘min kishi hayoti davomida doim yaxshilikni izlaydi. Yaxshilikka yetaklovchi yo‘llarni axtaradi. Chunki yaxshilik bandani jannatga olib borishi Qur’oni karim oyatlari va hadisi shariflarda juda ko‘p bora ta’kidlangan. Zero, Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Sizlardan birortangiz o‘zi yaxshi ko‘rgan narsasini birodariga ravo ko‘rmaguncha mo‘min bo‘la olmaydi”, deganlar. Bu hadis sharhida ulamolar “mo‘min bo‘la olmaydi” jumlasini “chinakam mo‘min bo‘la olmaydi”, deb sharhlaganlar. Bundan kishi imon keltirishining o‘zi yetarli bo‘lmasligi, balki imon kuchli va mustahkam bo‘lishi uchun bir qancha sifatlar sohibi bo‘lishi lozimligi anglashiladi. Bu sifatlarning barchasi yaxshi bo‘lganidan biz ularni yaxshilik deyishga o‘rganganmiz. Inson o‘ziga ravo ko‘rgan narsani o‘zgaga ham ravo ko‘rishi bu go‘zal sifatlar orasida eng muhimlaridan deyilsa, mubolag‘a bo‘lmaydi.
Insonning go‘zal hayot kechirishi faqat o‘zigagina bog‘liq bo‘lib qolmay, balki buning uchun jamiyatni tashkil qiluvchi kishilarning bir-birlari bilan o‘zaro aloqalari va munosabatlari yaxshi va mustahkam bo‘lishi kerak. Islom dini insonlarni dunyo va oxiratda farovon yashashi garovi bo‘l¬gan narsalarga chorlaydi va targ‘ib qiladi. Kishi ushbu hikmatni teran anglab yetsa, Payg‘ambarimiz (sol¬lallohu alayhi va sallam)ning nima uchun kishi o‘ziga ravo ko‘rgan narsani o‘zgaga ham ravo ko‘rishi imonni mukammal qiluvchi xulqlardan sanaganlarini tushunib yetadi. Axir do‘stiga faqat bir yaxshiliknigina emas, balki o‘zi uchun yaxshi ko‘rgan narsani ravo ko‘rmoqda. Zero, kishi o‘zi yaxshi ko‘rgan narsa odatda o‘zi uchun foydali, yoqimli va xayrli narsa bo‘ladi. Bu narsalarni o‘zgaga ham ravo ko‘rish, o‘zga shaxsning bu odamga nisbatan mehri va hurmatini oshiradi. O‘zaro aloqalar yaxshilanadi. Buning natijasida jamiyat mustahkam va farovon bo‘ladi. Bundan tashqa¬ri, o‘ziga ravo ko‘rgan yaxshiliklarni o‘zgaga ham ilingan odam, u do‘stiga yomonlik qilishi tugul, bu narsa uning aqliga ham sig‘maydi. Balki do‘stini yomonlik¬lardan saqlash, unga yaxshilik qilishdan ham avval turishini yaxshi tushunib yetgan bo‘ladi. Aslida ham o‘zi yomon ko‘rgan narsani birodariga ravo ko‘rmaslik ham go‘zal xulqlardan biri hisoblanadi. Qaysi jamiyatda bu kabi xislatlarga ega odamlar ko‘p bo‘lsa, ana shu jamiyat kuchli, qudratli va obod bo‘ladi.
Jamiyat birdamligi va yakdilligi asoslaridan bo‘lgan o‘zga odamga o‘zi uchun yaxshi ko‘rgan narsa¬ni ravo ko‘rish va bu xulqning mukammalligini ta’¬min¬laydigan boshqa go‘zal xulqlar borasida yana bir qancha hadislar rivoyat qilingan va shu mazmunda Qur’o¬ni karim oyatlari ham bor.
Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bunday deb marhamat qildilar: “Musulmonning musulmon birodari ustidagi haqi oltitadir. Ular: kishi birodariga yo‘liqsa, unga salom berishi, qachon uyiga chaqirsa, chaqirig‘iga labbay deyishi, qachon nasihat so‘rasa, unga nasihat qilishi, qachon aksa urib, so‘ng Allohga hamd aytsa, unga yaxshilik ti¬lashi, qachon bemor bo‘lsa, uni borib ko‘rishi va qachon vafot etsa, janozasida hozir bo‘lishi” (Imom Muslim rivoyati).
Mazkur hadisga nazar solsak, unda zikr qilingan narsalar aynan insonni o‘zga insonga qilgan odamgarchiligi, unga qilgan yaxshiliklari va jamiyat mustahkamligiga asos bo‘lgan narsalar sanalganligini ko‘rishimiz mumkin.
Bundan tashqari, birodariga yaxshilik qilgan inson unga kibr¬lanmaydi va o‘zini undan katta olmaydi. Zero, bir rivoyatda Rasu¬lulloh (sollallohu alayhi va sallam) insonning birodariga qilgan yaxshiliklaridan biri unga kamtarona munosabatda bo‘¬lib, kibr qilmaslik ekanligini aytganlar. Alloh taolo bunday deydi:
«Odamlardan (kibrlanib) yuzingni burishtirmagin va yerda kerilib yurmagin! Chunki Alloh kibrli, maqtanchoq kimsalarni suymas» (Luqmon, 18).
Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qili¬nadi. Pay¬g‘am¬barimiz (sollallohu alayhi va sallam) bunday dedilar: “Albat¬ta, Alloh sizlardan jo¬hiliyatning kibrini va ota-bobolar ila faxr¬lanishni ketkazgandir. Taqvodor mo‘min yoki badbaxt fojir bo‘¬lishi mumkin. Sizlar Odam (alayhissalom) bolalarisiz. Odam esa tuproqdandir. Kishilar qavmlari bilan faxrlanishlarini qo‘ysinlar. Ular jahannam ko‘miridan bir ko‘mir bo‘lishdan o‘zga emaslar. Bo‘l¬ma¬sa, ular Alloh uchun tumshug‘i ila go‘ng titadigan sassiq qo‘ng‘izdan ham pastroq bo‘lurlar”.
Ota-bobolar bilan faxrlanish tavozega to‘g‘ri kelmaydigan ishdir. Islomda kishini baholash uchun ikki mezon bor. Birinchisi – taqvodor mo‘min. Ikkinchisi – badbaxt fojir. Ota¬si u edi, bobosi bu edi, degan gaplar yo‘q.
Odamlar faxrlanib nima qiladilar?! Agar Alloh taolo istasa, ularni sassiq qo‘ng‘izdan ham past qi¬lib qo‘yishi mumkin. Shuning uchun bandalar tavozeni o‘zlariga lozim tutishlari kerak.
Iyoz ibn Ximor (roziyallohu anhu)dan rivoyat qi¬linadi. Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): «Alloh menga: “Tavozeli bo‘linglar. Toki birov birovga tajovuz qilmasin va birov birovdan faxr¬lanmasin”, dedi», dedilar.
Tavoze kishilar orasida, barcha jamiyatlarda tajovuz qilish va faxrlanish orqali sodir bo‘ladigan barcha noxushlik-larning oldini oladi. Ayni paytda bu narsa kishining birodariga qilgan yaxshiligining namunasidir.
O‘zini boshqalardan yuqori tutmaslik tavoze bo‘¬ladi. Banda¬ning Alloh taologa nisbatan tavoze qi¬lishi uning U Zotdan qo‘r¬qi¬shi, bo‘ysunishi demakdir.
Bandalar orasidagi tavoze esa, bir-birining haq gapini so‘zsiz qabul qilish, takliflariga ko‘nish bilan bo‘ladi. Tavoze har bir banda uchun ulug‘ ne’mat hisoblanadi.
Zero, hadisi shariflardan birida: “Kim Alloh uchun tavoze qilsa, albatta, Alloh uning martabasini yuqorilatmay qo‘ymas”, deyilgan.
Biz yuqorida aytgandek, kishi o‘ziga ravo ko‘rgan narsani o‘z¬ga¬ga ham ravo ko‘rishi faqatgina unga bi¬ror-bir narsani berish yoki nasib qilishini xoh¬lashi bilangina emas, balki o‘zi yomon ko‘rgan narsani unga ham ravo ko‘rmaslik, ayblarini berkitish, haq o‘rnida himoya qilish, doim yaxshilik bilan eslash va boshqa sifatlar bilan ham bo‘ladi. Hadisi shariflarda ana shunday kel¬gan ko‘rsatmalar bayon qilingan. Ulardan biri musulmon biro¬da¬rining ay¬bini berkitishdir.
Ibn Umar (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Musulmon musulmonning birodaridir. U unga zulm ham qilmaydi va tashlab ham qo‘ymaydi.
Kim o‘z birodarining hojatini chiqarsa, Alloh uning hoja¬ti¬ni chiqaradi. Kim bir musulmonni g‘amdan forig‘ qilsa, Alloh undan qiyomat kunining g‘amlaridan bir g‘amni forig‘ qiladi. Kim musulmonning aybini berkitsa, Alloh qiyomat kuni uning ay¬bi¬ni berkitadi”, dedilar».
Bu hadisi sharifda kishilarga zulm qilish ha¬romligini bayon etish bilan birga, bir qancha qi¬linishi zarur amallar va ularga beriladigan mukofotlar zikr qilingan.
Musulmonga zulm qilish haromdir. Musulmon odam boshqa bir musulmonga zulm qilsa, o‘z biroda¬riga zulm qilgan bo‘ladi. Zero, musulmon musulmonga nafaqat zulm qilmasligi, balki uni tashlab qo‘ymasligi lozim. U ba’zi bir sabablarga ko‘ra, zulmga uchraganda ham birodari undan zulmni ko‘tarish¬ga harakat qilishi kerak.
Musulmon kishi zulm bo‘lmagan chog‘da ham birovlarning hojatini chiqarishga harakat qiladi. Chunki uning e’tiqodi bo‘yicha birovlarning hojatini chiqargan odamning hojatini Alloh taoloning O‘zi chiqaradi.
Musulmon odam musulmon birodaridan turli g‘amlarni aritish uchun iloji boricha harakat qiladi. Chunki uning e’tiqodi bo‘yicha birovlarning g‘amini aritgan odamning g‘amini Alloh taoloning O‘zi aritadi.
Musulmon odam musulmon birodarining turli ayblarini berkitish uchun iloji boricha harakat qi¬ladi. Chunki uning e’tiqodi bo‘yicha bi¬rovlarning aybini berkitgan odamning aybini Alloh taoloning O‘zi berkitadi.
Uqba ibn Omir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Kim bir avratni ko‘rib, uni berkitsa, xuddi tirik ko‘milgan qizni qayta tiriltirgandek bo‘ladi”, dedilar».
Musulmon odamning aybini berkitish ana shunday ulug‘ ishlardandir. Bir musulmon ikkinchi musulmonning aybini fosh qilib, uni odamlar ichida sharmanda qilishi uni tiriklayin ko‘mib yuborish bilan barobardir. Bir musulmonning kishilar ichida sharmanda bo‘lishidan o‘lgani afzal. Shuning uchun ham o‘z biro¬da¬rining aybini berkitgan odam, uni o‘limdan saqlab qolgan bi¬lan barobar bo‘ladi.
Muoz ibn Anas Juhaniy (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Kim bir mo‘minni munofiqdan himoya qilsa, Alloh qiyomat kuni bir farishtani yuborib, uning go‘shtini jahannam o‘tidan himoya qiladi. Kim bir musulmonni sharmanda qilish uchun ayblasa, Alloh uni jahannam ko‘prigi ustida to u gapidan qaytguncha ushlab turadi”, dedilar».
Bir odam mo‘min kishini g‘iybat qilib, obro‘sini to‘kayotgan bo‘lsa, uni eshitib turgan kishilar ichi¬dan mazkur mo‘minni himoya qilgan odam katta ajrga ega bo‘ladi. Mo‘min kishining obro‘sini himoya qilgani qiyomatda unga katta baxt bo‘lib qaytadi. Alloh tao¬lo uni do‘zaxdan himoya qiladi. Shuning uchun ham mo‘minlar bir-birlarini munofiqlarning g‘iybat va bo‘htonlaridan himoya qilishlari zarurdir. Aksincha, bu dunyo¬da mo‘min-musulmonni ayblash bi¬lan mashg‘ul bo‘lgan odam qiyomatda xijolatda qo¬la¬di. Mahsharga to‘planganlar huzurida qilgan nobakorligi jazosi o‘laroq, jahannam ko‘prigidan o‘ta olmay to‘xtab qoladi. Shu sabab mo‘min banda zinhor o‘z birodarini ayblashga o‘tmasligi kerak.
Jobir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Qay bir odam bir musulmon kishini uni behurmat qili¬nayotgan va obro‘si to‘kilayotgan joyda himoyasiz qoldirsa, Alloh ham uni U Zotning himoyasini istab turgan joyida himoyasiz qoldiradi. Qay bir odam bir musulmon kishini behurmat qilinayotgan va ob¬ro‘si to‘kilayotgan joyda himoya qilsa, Alloh ham uni U Zotning himoyasini istab turgan joyida himoya qi¬ladi”, dedilar».
Binobarin, musulmon kishi o‘z birodarini hech ham beobro‘ va behurmat qilinishiga yo‘l qo‘ymasligi lozim. Ana shunday holat paydo bo‘lsa, darhol uni himoya qilishi shart. Ana shundagina u qiyomat kuni Alloh taoloning himoyasidan bahramand bo‘lishi mumkin.
Abu Dardo (roziyallohu anhu)dan rivoyat qili¬na¬di: «Ra¬sulul¬loh (sollallohu alayhi va sallam): “Kim o‘z birodarining obro‘sini himoya qilsa, Alloh qiyomat kuni uning yuzini do‘zaxdan himoya qiladi”, dedilar».
Darhaqiqat, musulmonlar bir-birlarini yomonlarning g‘iy¬bat va bo‘htonlaridan saqlashlari, himoya qilishlari lozimdir. Agar bu ish qilinmasa, jamiyat ig‘vo, bo‘hton bilan to‘ladi. Bu bilan jamiyat a’zolari orasida o‘zaro adovat avj oladi. Asta-sekin bunday jamiyat tanazzulga yuz tutadi.
Hadisi shariflarda kelgan ko‘rsatmalardan biri: musulmon birodariga mehr-muruvvatda bo‘lish.
No‘’mon ibn Bashir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bunday marhamat qildilar: “Mo‘minlarning o‘zaro do‘stliklari, rahm qilishlari va mehr ko‘rsa¬tishlari xuddi bir jasadga o‘xshaydi. Undagi bir a’zo xasta bo‘lsa, jasadning qolgani unga qo‘shilib be¬dor bo‘ladi va isitmalaydi”».
Bundan har bir mo‘min o‘zining barcha do‘stlari uchun dardkash bo‘lishi lozimligi tushuniladi. Shuning uchun dardu alamda, turli qiyinchilikda qolgan mo‘minga rahm-shafqat ko‘rsatish, uning dardini yengil qilish uchun chora izlash boshqa mo‘minlarning burchidir.
Bu ma’noni keyingi hadisi sharif o‘ziga xos ravishda sharh¬laydi. «Rasululloh (sollallohu alay¬hi va sallam): “Mo‘-minlar bir tanaga o‘xshaydilar: uning ko‘zi og‘risa, borlig‘i og‘riydi, bo¬shi og‘risa, bor¬lig‘i og‘riydi”, dedilar».
Bir tanada biror a’zo xastalanib qolsa, tananing barcha a’zo¬lari u bilan qo‘shilib azob chekadi. Misol uchun, ushbu hadisi sharifda zikri kelgan ko‘z¬ni olsak, ko‘zi og‘rigan odamning faqat ko‘zigina azob chekmaydi, balki butun vujudi dard chekadi. Shuningdek, bosh og‘risa ham, tish og‘risa ham, hattoki tirnoq og‘risa ham, shunday bo‘ladi.
Jamiyat ham xuddi bir tana kabi. Uning biror a’zosiga sal¬gina ozor yetsa, qolgan barcha a’zolari u bilan birga dard chekishi lozim. Kishilar orasidagi mehr-oqibat, o‘zaro hamdardlik ana shu saviyada bo‘lishi chin musulmonlik belgisidir.
Hadisi shariflarda kelgan ko‘rsatmalardan yana biri: musulmon kishiga yo‘liqqanda salom berish. Alloh taolo ay¬tadi:
«Qachonki sizga biror salomlashish (iborasi) bilan salom berilsa, sizlar undan ko‘ra chiroyliroq qilib alik o-lingiz yoki o‘sha (ibora)ni qaytaringiz. Albatta, Alloh har bir narsani hisobga oluvchi Zotdir» (Niso, 86).
Jobir ibn Abdulloh (roziyallohu anhu)dan rivoyat qi¬linadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Avval salom, keyin kalom”, dedilar».
Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qili¬nadi: «Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Jonim qo‘lida bo‘lgan Zotga qa¬samki, mo‘min bo‘lmagu¬ningizcha jannatga kirmay¬sizlar. O‘za¬ro muhabbat qil¬maguningizcha mo‘min bo‘lmaysiz¬lar. O‘rtangizda mu¬habbat uyg‘otadigan bir ishni ko‘rsataymi? Ora¬n¬giz¬da salom¬ni keng yoying!” dedilar».
Hadisi shariflarda kelgan ko‘rsatmalardan yana biri: musulmon kishining aybini ko‘rsa, to‘g‘ri yo‘l bilan tushunti¬rib, nasi¬hat qilish.
Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Mo‘min mo‘¬minning oynasidir. Mo‘min mo‘minning birodaridir. Uning zoye bo‘lgan narsasini topib beradi va uni ortidan berkitib turadi”, dedilar.
Ushbu hadisi sharifga amal qilingandagina mo‘¬minlar katta yutuqlarga erishishlari mumkin. Bu hadisi sharifga amal qilmay turib yoki uning tes¬karisini qilib, biror yaxshilikni kutish mumkin emas.
Oyna har bir kishining aybini berkitishga xizmat qiladi. U o‘zi bilan muomalada bo‘lgan kishiga indamasa-da, aybini ko‘r¬satib turaveradi. Oynaga qaragan kishi boshqalar oldida uyatga qolmaslik uchun ham uning yordamida o‘zini o‘nglab oladi.
Mo‘minlar ham bir-birlari uchun aybni tuzatish borasida xuddi oyna o‘rnidadirlar. Mo‘min odam o‘z birodarida biror aybni ko‘rsa, darhol boshqalar ko‘rmay turib, o‘sha aybni tuzatishga harakat qiladi. Ikkinchi mo‘min ham bu gapni to‘g‘ri qabul qiladi va o‘z aybini tuzatishda yordam bergan birodariga rahmat aytib, uning haqiga yaxshi duolar qiladi.
Darhaqiqat, hadisda aytilganidek, mo‘min mo‘¬minga xuddi shunday munosabatda bo‘lishi lozim. U o‘z birodariga doimo yaxshilikni ravo ko‘radi. Agar uning biror narsasi yo‘qolib qolsa, o‘sha narsani topib berishga harakat qiladi. Agar o‘z birodarining yo‘q¬ligida biror aybi ochilib qolsa ham, o‘sha aybini berkitib, hi¬moya qiladi.
Boshqa bir hadisda Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bunday deganlar: “Albatta, sizning har biringiz o‘z birodarining oynasidir. Agar unda kirni ko‘rsa, artib qo‘ysin”.
Agar birodarining aybini ko‘rib turib, uni aytmasa, ya’ni xatolarini to‘g‘rilamasa, uning biro¬darligidan hech qanday asar qolmaydi.
Ushbu hadisda mo‘min banda uchun juda zarur na¬sihatlar bor. Chunki hamma narsani ko‘rib turadigan ko‘z ham, hatto o‘zining ichidagi dog‘ini ko‘rol¬maydi. Yuzidagi bir dog‘ni ko‘rishi uchun oynaning oldiga borish kerak. Demak, har bir kishi doimo bir oynaga muhtoj bo‘ladi. Ya’ni har bir mo‘min o‘ziga o‘xshagan bir mo‘minning nasihatiga muhtoj bo‘ladi. Bu hadisda oyna bo‘lib turgan mo‘minga ham, oynaning qarshisida turgan mo‘min uchun ham nasihat bor. Bular qu¬yidagilar:
1. Oyna yaxshi shakllarni ham, yomonliklarni ham o‘zi¬day ko‘rsatadi, ya’ni mo‘minga yaxshiligini ham, xunuk ishlarini ham o‘sha zahoti aytadi.
2. Uni bo‘rttirib ko‘rsatmaydi. Yaxshiligini aytib juda maq¬tab ham yubormaydi, yomonligini ko‘rib, fojiaga ham aylantirib yubormaydi.
3. Agar oyna sizning aybingizni ko‘rsatib tursa, undan xafa bo‘lmaysiz, ya’ni uni sindirib tashlamaysiz. Chunki u ayb siz¬niki, oynaniki emas. Bir mo‘min birodaringiz sizga bor aybingiz¬ni aytdimi, endi undan xafa bo‘lmaysiz.
4. Aybingizni birovlarga ovoza bo‘l¬masdan oldin sizga oyna ko‘rsatib, uni ogohlan¬tir¬dimi, albatta, xursand bo‘lib, xayriyat, shu oynam bor ekan, bo‘lmasa, hammaning oldida sharmanda bo‘lar¬kanman deb, oynadan xursand bo‘lasiz. Aybingiz¬ni biro¬dar¬lik qilib faqat o‘zingizga aytib bergan mo‘¬min¬ning ham ko‘nglini ko‘tarib rozi qilasiz.
5. Oyna aybingizni aytib bo‘lgandan keyin boshqa birov oynaning oldiga kelsa, oldingi kishining aksini ko‘rsatib, uning aybini ko‘rsatib turmaydi. Mo‘min ham bir mo‘minning aybini o‘ziga aytdimi, endi boshqa birovga aytib yurmaydi.
6. Oynaning oldida tursangiz, u aybingizni jim turib ko‘rsatadi. Mo‘min kishi bir mo‘minning aybini aytayotgan¬da ham yolg‘iz o‘ziga, hammaga ovoza qilmasdan, hech kim yo‘q joyda sekin aytib qo‘yadi.
Hadisi shariflarda kelgan ko‘rsatmalardan yana biri: musulmon kishiga va’da bersa, uning ustidan chiqish.
Abdulloh ibn Abu Hamsa (roziyallohu anhu)dan rivoyat qili¬nadi: «Nabiy (sollallohu alayhi va sallam) bilan u zot payg‘ambar etib yuborilishlaridan oldin bir savdo ishi qil¬dim. Menda u zotning bir oz haqlari qoldi. Men uni turgan joylariga keltirib berishni va’da qildim. Ammo unutib qo‘ydim. Uch kundan keyin yodimga keldi. Kelsam, u zot joylarida turibdilar. Meni ko‘rib: “Ey yigit, meni mashaqqatga qo‘yding-ku, uch kundan buyon shu yerda intizor bo‘lib turibman”, dedilar».
Haqiqiy va’daga vafo qilish mana shunday bo‘¬ladi. Bir kishini bir joyda uch kun kutish va kuttirgan odam kelganda ham, uni haqoratlamasdan va sha’niga noloyiq so‘zlarni aytmasdan, fa¬qat ozgina e’tiroz bilan cheklanish hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) o‘zlari payg‘ambar bo‘lishlaridan oldin ham va’daga vafo qilishlari bilan nom chiqargan edilar. U zot (sollallohu alayhi va sallam) payg‘am¬bar bo‘lganlaridan keyin ham bu oliy axloq bilan nom taratdilar. U zot (sollallohu alayhi va sallam)ning sahobalari ham bu axloqqa sodiq qoldilar. Hozirgi musulmonlar ham bu axloqni unutmasliklari, egallashlari zarur.
Hadisi shariflarda kelgan ko‘rsatmalardan yana bi¬ri: musulmon birodarining yuziga tabassum qilishdir.
Jobir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Har bir yaxshilik sadaqadir. Birodaringni ochiq yuz bilan qarshi olishing ham, o‘z chelagingdan birodaringning idishiga suv quyib berishing ham yaxshilikdir”, dedilar».
Demak, bundan faqat hadisi shariflar matnida zikr kilingan narsalargina emas, balki har bir yaxshi ish ham katta savoblarga yetkazishi ma’lum bo‘ladi.
Yana o‘sha kishidan rivoyat qilinadi: «Nabiy (sol¬lallohu alayhi va sallam): “Birodaring yuziga tabassum qilmog‘ing sadaqadir. Amri ma’ruf, nah¬yi munkar qilmog‘ing sadaqadir. Adashgan yerida odamni yo‘llab qo‘ymog‘ing sadaqadir. Ko‘zi yaxshi ko‘rmay¬di¬gan kishiga bir narsani ko‘rsatib qo‘ymo¬g‘ing sadaqadir. Yo‘ldan toshni, tikanni va suyakni olib tashlashing sadaqadir. O‘zingning chelagingdan birodaringning chelagiga quyib bermog‘ing sadaqa-dir”, dedilar».
Sadaqa qilish qanchalar ulug‘ ish ekanini ham¬mamiz yaxshi bi¬lamiz. Kishilar Allohdan savob umidida mol-dunyo sarflab, sadaqa qiladilar.
“Sadaqa” so‘zi tasdiq ma’nosini bildiradi. Ya’ni, sa¬daqa qilgan odamning haqiqiy imon sohibi ekani tasdiqlanadi.
Ushbu hadisi sharifdan molu dunyo sarflamay ham, sadaqa qilgan kishining savobini va u erishgan darajalarga erishish mumkinligini tushunsak bo‘ladi. Kishi o‘zining husni xulqi ila sadaqa qilgan¬ning savobini olishi va o‘sha darajaga yetishi mumkin.
Ochiq yuzli bo‘lish husni xulqning bir shoxchasidir. Islomda kishilar orasidagi o‘zaro muomalalarga bu darajada e’tibor berilganligidan sada¬qa qilishdek ulug‘ ishning savobini olmoqchi bo‘lgan odam boshqa birovga tabassum qilishining o‘zi ham yetarli hisoblanmoqda. Bu hadisi sharifga amal qi¬lib yashagan jamiyatning qanday go‘zal jamiyat bo‘¬lishini tasavvur etish qiyin emas.
Inson birodarlarini yaxshilikka undab, yomonlikdan qaytarishi juda ulug‘ ishlardan. Ana shu ish go‘zal ish bo‘lib qolmay, yana sadaqa kabi savobga erishtiradi. Bir odamni biror yaxshi ishga targ‘ib qi¬lish ham katta savobga sazovor etadi. Bir odamni biror yomon ishdan qaytarib qolish ham ana shunday savobga haqli qiladi.
Kishilarning yo‘lida toshmi, tikanmi, suyakmi yoki shularga o‘xshash narsalar sochilib yotibdi. O‘sha narsalar yo‘lovchilarga xalaqit bermoqda, ularning ko‘nglini g‘ash qilmoqda. Ammo negadir ulardan birortasi o‘sha ozor beradigan narsalar¬ni yo‘ldan olib tashlashni xayoliga ham keltirmayapti. Chunki ular bu ishning katta savobligini bilishmaydi. Ular bunga o‘xshash ishlarni qilib, sadaqa qilganning savobini olish ru¬hida tarbiya topmaganlar. Shu asnoda husni xulqli bir odam paydo bo‘ldi-yu, yo‘lni tozalab qo‘ydi. O‘sha yo‘ldan o‘tuvchi har bir odamning qanchalar xursand bo‘lishini o‘ylab ko‘ring.
Bir kishi chelagini yoki idishini ko‘tarib olib, o‘ziga kerak suv yoki boshqa bir narsani izlab yuribdi. O‘sha onda u mazkur narsaga juda ham muh¬toj. O‘sha orzu qilingan narsadan ozgina bo‘lsa, uning hojati ravo bo‘ladi. Ammo odamlar uni ko‘r¬magandek, zorlanishini sezmagandek, beparvo o‘tib ketmoqdalar. Ba’zilari o‘sha arzimagan miqdordagi narsa uchun pul so‘ramoqdalar. Shu asnoda husni xulqli bir odam paydo bo‘ldi, o‘zining chelagidan birodarining chelagiga mazkur narsadan quyib berdi. Muhtoj odamning qanchalar xursand bo‘lishini o‘ylab ko‘ring.
Bu gaplardan keyin husni xulqli bo‘lishning o‘zi nima uchun sadaqa qilishga tenglashtirilishini tushunish qiyin emas.
Hadisi shariflarda kelgan ko‘rsatmalardan yana biri: musulmon birodariga husni xulq bilan muomala qilish.
Abu Dardo (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Qiyomat kuni mo‘minning mezonida husni xulqdan ko‘ra og‘irroq narsa bo‘lmaydi. Albatta, Alloh fahsh va chirkin so‘z aytuvchini yomon ko‘radi”, dedilar».
Bu hadisdan qiyomat kunida bandaning amallarini tortadigan adolat tarozusida yaxshi amallari og‘ir kelib, jannatga kirishni istagan odam husni xulqli bo‘lishi kerakligi, husni xulqli bo‘lmay, fahsh gap va ishlarni qiladigan, chirkin so‘z¬larni ko‘p aytadigan kishi bo‘lish esa, Alloh taoloning yomon ko‘rishiga sabab bo‘lishi uqtirilmoqda.
Oysha onamiz (roziyallohu anho)dan rivoyat qili¬nadi: «U zot: “Men Rasululloh (sollallohu alay¬hi va sallam)ning “Albatta, mo‘min o‘zining husni xulqi ila ro‘za tutuvchi va bedor bo‘luvchining darajasini topadi”, deganlarini eshitdim” dedilar».
Kunduzlarni ro‘za tutib, kechalarni uxlamay, tik turib namoz o‘qigan holida bedor o‘tkazadigan odam qanchalar oliy darajalarga erishishini hammamiz yaxshi bilamiz. Farzu vojib amallardan ke¬yin qilinadigan eng yaxshi amallar ana shunday bo‘ladi. Xuddi shuningdek, o‘ziga farzu vojib amallarni bajarib, yana nafl amallar bilan ortiqcha savob topaman, degan odam husni xulq bilan ham yuqori darajalarga erishishi mumkin.
Umuman, husni xulq bunga o‘xshash ulkan savoblar bilan birga, ko‘pgina yaxshiliklarga ham erishtirishi turgan gap. Husni xulqli odamni hamma yaxshi ko‘radi va hurmat qiladi. Undan hamma mamnun bo‘¬ladi. Husni xulqli kishi o‘zi yashab turgan jamiyatning ko‘rki bo‘ladi.
Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qi¬linadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)dan odamlarni ko‘proq jannatga kiritadigan narsa haqida so‘rashdi. U zot: “Allohga taqvo qilish va husni xulq”, dedilar. U zotdan yana odamlarni ko‘proq do‘zaxga kiritadigan narsa haqida so‘rashdi. U zot: “Og‘iz va farj”, dedilar».
Allohga taqvo qilish nima ekanligini va u bilan banda qan¬day oliy darajalarga yetishuvini hammamiz yaxshi bi¬lamiz. Banda husni xulqi bilan ham oliy darajalarga erishishi mumkin.
Allohga taqvo qilishga husni xulq ham qo‘shilsa, naqadar ulug‘ ish bo‘ladi. Zero, bu ikki narsa bir-biri bilan chambarchas bog‘langandir.
Banda og‘zidan chiqqan bir og‘iz so‘z orqali ulkan saodatga erishgani kabi, katta badbaxtlikka yo‘liqishi ham mumkin. Shuning uchun tilga ehtiyot bo‘lish kerak. Shuningdek, banda farjini haromdan tiymasa, do‘zax ahlidan bo‘lib qolishi mumkin. Bu borada ham o‘ta hushyor bo‘lmoq zarur.
Abu Zarr (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilina¬di: «Rasulul¬loh (sollallohu alayhi va sallam) menga: “Qayerda bo‘lsang ham, Allohga taqvo qil. Yomonlikka yaxshilikni ergashtir. Bu uni o‘chiradi. Odamlarga husni xulq ila muomala qil”, dedilar».
Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) bu hadisi shariflarida uchta zarur ishni lozim tutishni nasihat qilmoqdalar:
– Banda qaysi joyda bo‘lsa ham, qanday holda bo‘lsa ham, doimo Allohga taqvo qilishni tark etmasligi lozim.
– Banda bilmasdan biror yomonlik qilib qo‘ysa, darhol o‘sha yomonlikning ketidan yaxshilik qilib, mazkur yomonlikni o‘chirib yuborishi zarur.
– Mo‘min-musulmon banda barcha odamlar bilan husni xulq ila muomalada bo‘lmog‘i kerak.
Abdulloh ibn Amr (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi:
«Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Sizlarning yax¬shingiz husni xulqli bo‘lganingizdir”, dedilar».
Shuning uchun eng yaxshi musulmon bo‘layin degan kishi taqvoli, husni xulqli bo‘lishga harakat qilishi lozim.
Manbalar asosida: Karmana tumani “Jaloyir” jome masjidi imom-xatibi. A.Hakimov
