Маълумки, муқаддас ислом динининг асосий манбаси бу Қуръони каримдир. Қуръони карим Аллоҳ таоло томонидан Пайғамбаримиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга йигирма уч йил давомида фаришта Жаброил алайҳиссалом воситаси ила туширилган ҳамда мусҳафларга битилган, қалбларда ҳифз, тилларда қироат қилинган ҳолда ҳеч бир ўзгаришсиз, узлуксиз узатиш орқали етиб келган илоҳий китобдир.
Гарчи Қуръони карим тарқоқ ҳолда нозил этилган бўлсада, бироқ, бу муборак каломнинг аввалидан охиригача оятларнинг мутаносиб, изчил кетма-кетликда, нафис, пухта услубда, ўзаро мустаҳкам боғлиқликда эканини кўрамиз. Қуръондаги сура, оят ва жумлалар маҳорат билан ипга тизилган қимматбаҳо маржондек бир-бирига чамбарчас боғлиқдир. Аввал ҳам, кейин ҳам инсоннинг бунга ўхшаш каломи бўлмаган.
Қуръони карим услубидаги бундай мутаносиблик, оятлар орасида ҳеч бир ихтилофнинг йўқлиги ҳам унинг Аллоҳнинг каломи эканига катта далилдир. Аллоҳ таоло: «Қуръонни тадаббур қилиб кўрмайдиларми? Агар у Аллоҳдан бошқанинг ҳузуридан бўлганида унда кўп ихтилофлар топар эдилар», деган.
Аммо Қуръондан бошқа, одамлар тарафидан муқаддас деб саналган китоблар тарихи ўрганилса, уларни бизнинг замонимизга етиб келишида турли хил ноаниқлик ҳолатларга дуч келинади. Масалан, яҳудлар ва насоролар қўлларидаги Таврот ва Инжилни Аллоҳ таоло тушурганидек, ўзгартиришсиз, асл ҳолатда сақлай олишмади. Шунинг учун мусулмон киши Таврот ёки Инжилдан бирон нарса эшитса, уни инкор ҳам, тасдиқ ҳам қилмайди, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг кўрсатмаларига мувофиқ, сизлар ва бизларга нозил бўлган нарсага иймон келтирамиз, дейди. Аллоҳ таоло Қуръони каримни нозил қилар экан, Қиёматга қадар сақлашни “Ҳижр” сурасининг 9-оятида Ўз зиммасига олиб:
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ
Яъни: “Албатта, бу зикрни (яъни Қуръонни) Биз Ўзимиз нозил қилдик ва уни Ўзимиз асрагувчидирмиз ” – дейди.
Ер юзида бирон-бир китобга Қуръони каримнинг душманларича кўп душман бўлмаган. Қуръони карим сон-саноқсиз душманлар томонидан уни йўқотишга қаратилган юзлаб қирғинборот урушлар олиб борилишига қарамасдан, бирон бир ҳарфига путур етмаган ҳолда сақланиб қолди. Шак-шубҳасиз, қиёматгача шундай ҳолатда қолади.
Қуръони карим ва унинг китоб бўлиб жамланиш тарихи шубҳа туғдирувчи ҳар қандай иллатлардан мутлоқ ҳолидир. У саҳиҳ – аниқ ривоятлар асосига қурилган. Демак, биз ўқиётган Қуръони каримнинг бизгача ҳеч бир ўзгариш ва нуқсонсиз етиб келиши – Аллоҳ таолонинг марҳамати билан ҳамда бу борада улкан жонбозлик кўрсатган саҳобаларнинг заҳматли меҳнатлари маҳсулидир.
Қуръон оятлари нозил бўлиши билан Пайғамбаримиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қалбларига ўрнашар, сўнгра уни саҳобаларга ўқиб берар эдилар. Саҳобалар уларни ёдлаб олишар, шу билан бирга, айрим ашёларга ёзиб қўйишар эди. Қуръон оятлари асосан хурмо пўстлоқларига, япалоқ тошларга, тахтачаларга, териларга, ҳайвонларнинг курак суякларига ёзиб борилган. Пайғамбаримиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг 44 та ваҳий котиблари бўлиб, улардан 14 таси машҳур бўлган. Улар нозил бўлаётган ҳар бир оят ва сураларни Пайғамбаримиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кўрсатмаларига мувофиқ навбатма-навбат ёзиб боришган. Булардан ташқари ҳузурларида ҳозир бўлган бошқа кишилар ҳам Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам айтган оятларни ёзиб олар ва ёдлар эдилар.
Шуни таъкидлаш ўринлики, Қуръони карим ўқиш-ёзишни билмайдиган умматга нозил бўлган. Улар Қуръони Каримни қоғозга эмас, хотираларига муҳрлаб олишган. Аллоҳнинг бу умматга ато этган раҳматидан бири шуки, уларга Қуръонни ёд олишни осон қилиб қўйди, узоқ йиллар давомида уни бўлак-бўлак нозил бўлган оятларини фаҳмлашни енгил қилиб қўйди. Улар Қуръонни ёд олиб, маъноларини англаб олишди. Қуръоннинг бўлак-бўлак нозил бўлиши саҳобаи киромларга таълим услубини кўрсатиб берди. Улар уни ҳаётларига татбиқ қилишди, сўнг тобеъинлар улардан буни мерос қилиб олишди. Бу эса босқичма-боскич таълим олишдир. Имом Байҳақий «Шуъабул иймон»да Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда у киши: «Қуръонни беш оят-беш оят қилиб ўрганинглар», деган. Ибн Асокир Абу Назрадан қилган ривоятда эса: «Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳу бизга Қуръонни эрталаб беш оят, кечки пайт беш оят ўргатар, Жаброил ҳам Қуръонни беш оят-беш оят олиб тушганини айтарди», деган. Аллоҳ жамиятнинг босқичма-босқич ислоҳ бўлишини хоҳлади, чунки бузуқ жоҳилий жамият бир кеча-кундузнинг ўзида солиҳ жамиятга айланиб қолиши мумкин эмас эди. Шунинг учун Қуръон унинг босқичма-босқич ўзгаришини ва бу ўзгаришнинг мустаҳкам асослари бўлишини таъминлади. Аввалбошда ақийда ва унинг далилларига боғлиқ бўлган, чиройли хулқларга чорлайдиган оятлар нозил бўлди. Ниҳоят, одамлар иймон келтириб, нафслари покланганидан кейин эса ҳалол ва ҳаромга оид оятлар муайян изчилликда нозил бўлди. Бунга далил имом Бухорийнинг Оиша розияллоҳу анҳодан қилган ривояти бўлиб, унда Оиша онамиз шундай деганлар: «Ундан илк нозил бўлган нарса жаннат ва дўзах ҳақидаги муфассал суралардир. Одамлар исломга гуруҳ-гуруҳ бўлиб кира бошлагач, ҳалол ва ҳаром ҳақидаги оятлар, аҳкомлар нозил бўлди.
Қуръони каримни воқеа-ҳодисаларга мувофиқ нозил бўлишининг сабабларидан бири Қуръон оятлари қалбга янада таъсирли ва ҳаёт билан чамбарчас боғлиқ бўлиши учун эди. Чунки у воқеа-ҳодисаларга муносиб ечим ўлароқ нозил бўлган.
Бир сўз билан айтганда Аллоҳ таолонинг муқаддас каломи Қуръони карим Унинг Ўзи ваъда қилганидек, қиёматга қадар ўзганрмасдан қоладиган, тиловати ҳам ҳукми ҳам матни ҳам бирдек сақланиб қоладиган илоҳий муқаддас, мўжиза каломдир.
Қизилтепа туман бош имом хатиби ва Тошкент ислом инсититути Сиртқи 3 босқич толиби Орипов Завқиддин
Гарчи Қуръони карим тарқоқ ҳолда нозил этилган бўлсада, бироқ, бу муборак каломнинг аввалидан охиригача оятларнинг мутаносиб, изчил кетма-кетликда, нафис, пухта услубда, ўзаро мустаҳкам боғлиқликда эканини кўрамиз. Қуръондаги сура, оят ва жумлалар маҳорат билан ипга тизилган қимматбаҳо маржондек бир-бирига чамбарчас боғлиқдир. Аввал ҳам, кейин ҳам инсоннинг бунга ўхшаш каломи бўлмаган.
Қуръони карим услубидаги бундай мутаносиблик, оятлар орасида ҳеч бир ихтилофнинг йўқлиги ҳам унинг Аллоҳнинг каломи эканига катта далилдир. Аллоҳ таоло: «Қуръонни тадаббур қилиб кўрмайдиларми? Агар у Аллоҳдан бошқанинг ҳузуридан бўлганида унда кўп ихтилофлар топар эдилар», деган.
Аммо Қуръондан бошқа, одамлар тарафидан муқаддас деб саналган китоблар тарихи ўрганилса, уларни бизнинг замонимизга етиб келишида турли хил ноаниқлик ҳолатларга дуч келинади. Масалан, яҳудлар ва насоролар қўлларидаги Таврот ва Инжилни Аллоҳ таоло тушурганидек, ўзгартиришсиз, асл ҳолатда сақлай олишмади. Шунинг учун мусулмон киши Таврот ёки Инжилдан бирон нарса эшитса, уни инкор ҳам, тасдиқ ҳам қилмайди, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг кўрсатмаларига мувофиқ, сизлар ва бизларга нозил бўлган нарсага иймон келтирамиз, дейди. Аллоҳ таоло Қуръони каримни нозил қилар экан, Қиёматга қадар сақлашни “Ҳижр” сурасининг 9-оятида Ўз зиммасига олиб:
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ
Яъни: “Албатта, бу зикрни (яъни Қуръонни) Биз Ўзимиз нозил қилдик ва уни Ўзимиз асрагувчидирмиз ” – дейди.
Ер юзида бирон-бир китобга Қуръони каримнинг душманларича кўп душман бўлмаган. Қуръони карим сон-саноқсиз душманлар томонидан уни йўқотишга қаратилган юзлаб қирғинборот урушлар олиб борилишига қарамасдан, бирон бир ҳарфига путур етмаган ҳолда сақланиб қолди. Шак-шубҳасиз, қиёматгача шундай ҳолатда қолади.
Қуръони карим ва унинг китоб бўлиб жамланиш тарихи шубҳа туғдирувчи ҳар қандай иллатлардан мутлоқ ҳолидир. У саҳиҳ – аниқ ривоятлар асосига қурилган. Демак, биз ўқиётган Қуръони каримнинг бизгача ҳеч бир ўзгариш ва нуқсонсиз етиб келиши – Аллоҳ таолонинг марҳамати билан ҳамда бу борада улкан жонбозлик кўрсатган саҳобаларнинг заҳматли меҳнатлари маҳсулидир.
Қуръон оятлари нозил бўлиши билан Пайғамбаримиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қалбларига ўрнашар, сўнгра уни саҳобаларга ўқиб берар эдилар. Саҳобалар уларни ёдлаб олишар, шу билан бирга, айрим ашёларга ёзиб қўйишар эди. Қуръон оятлари асосан хурмо пўстлоқларига, япалоқ тошларга, тахтачаларга, териларга, ҳайвонларнинг курак суякларига ёзиб борилган. Пайғамбаримиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг 44 та ваҳий котиблари бўлиб, улардан 14 таси машҳур бўлган. Улар нозил бўлаётган ҳар бир оят ва сураларни Пайғамбаримиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кўрсатмаларига мувофиқ навбатма-навбат ёзиб боришган. Булардан ташқари ҳузурларида ҳозир бўлган бошқа кишилар ҳам Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам айтган оятларни ёзиб олар ва ёдлар эдилар.
Шуни таъкидлаш ўринлики, Қуръони карим ўқиш-ёзишни билмайдиган умматга нозил бўлган. Улар Қуръони Каримни қоғозга эмас, хотираларига муҳрлаб олишган. Аллоҳнинг бу умматга ато этган раҳматидан бири шуки, уларга Қуръонни ёд олишни осон қилиб қўйди, узоқ йиллар давомида уни бўлак-бўлак нозил бўлган оятларини фаҳмлашни енгил қилиб қўйди. Улар Қуръонни ёд олиб, маъноларини англаб олишди. Қуръоннинг бўлак-бўлак нозил бўлиши саҳобаи киромларга таълим услубини кўрсатиб берди. Улар уни ҳаётларига татбиқ қилишди, сўнг тобеъинлар улардан буни мерос қилиб олишди. Бу эса босқичма-боскич таълим олишдир. Имом Байҳақий «Шуъабул иймон»да Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда у киши: «Қуръонни беш оят-беш оят қилиб ўрганинглар», деган. Ибн Асокир Абу Назрадан қилган ривоятда эса: «Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳу бизга Қуръонни эрталаб беш оят, кечки пайт беш оят ўргатар, Жаброил ҳам Қуръонни беш оят-беш оят олиб тушганини айтарди», деган. Аллоҳ жамиятнинг босқичма-босқич ислоҳ бўлишини хоҳлади, чунки бузуқ жоҳилий жамият бир кеча-кундузнинг ўзида солиҳ жамиятга айланиб қолиши мумкин эмас эди. Шунинг учун Қуръон унинг босқичма-босқич ўзгаришини ва бу ўзгаришнинг мустаҳкам асослари бўлишини таъминлади. Аввалбошда ақийда ва унинг далилларига боғлиқ бўлган, чиройли хулқларга чорлайдиган оятлар нозил бўлди. Ниҳоят, одамлар иймон келтириб, нафслари покланганидан кейин эса ҳалол ва ҳаромга оид оятлар муайян изчилликда нозил бўлди. Бунга далил имом Бухорийнинг Оиша розияллоҳу анҳодан қилган ривояти бўлиб, унда Оиша онамиз шундай деганлар: «Ундан илк нозил бўлган нарса жаннат ва дўзах ҳақидаги муфассал суралардир. Одамлар исломга гуруҳ-гуруҳ бўлиб кира бошлагач, ҳалол ва ҳаром ҳақидаги оятлар, аҳкомлар нозил бўлди.
Қуръони каримни воқеа-ҳодисаларга мувофиқ нозил бўлишининг сабабларидан бири Қуръон оятлари қалбга янада таъсирли ва ҳаёт билан чамбарчас боғлиқ бўлиши учун эди. Чунки у воқеа-ҳодисаларга муносиб ечим ўлароқ нозил бўлган.
Бир сўз билан айтганда Аллоҳ таолонинг муқаддас каломи Қуръони карим Унинг Ўзи ваъда қилганидек, қиёматга қадар ўзганрмасдан қоладиган, тиловати ҳам ҳукми ҳам матни ҳам бирдек сақланиб қоладиган илоҳий муқаддас, мўжиза каломдир.
Қизилтепа туман бош имом хатиби ва Тошкент ислом инсититути Сиртқи 3 босқич толиби Орипов Завқиддин
